چاپ

پیام خوزستان - تسنیم / نهضت سفرنامه‌نویسی در ایران اگرچه در دوره صفوی شروع شد،‌ اما شکل‌گیری آن را باید به دوره قاجار مرتبط دانست،‌ ادبیات حج در ایران مولود این دوره تاریخی به‌ویژه در فاصله سال‌های 1290 تا 1320 قمری است، کارشناسان بر این باورند که سفرنامه‌های حج قاجاری گنجینه‌های پایان‌ناپذیر برای شناخت بسیاری از مسائل دینی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و تمدنی مسلمانان هستند.
سفرنامه‌های این دوره، به‌ویژه نوشته‌جاتی که به سفر به مکه و مدینه مربوط می‌شود، از لحاظ ادبی و تاریخی اهمیت بالایی دارند. این آثار عمدتاً شامل توصیف جزئیات مناسک حج، زندگی روزمره حجاج، فرهنگ بومی و شرایط سیاسی اجتماعی آن زمان هستند، به‌عبارت دیگر این سفرنامه‌ها نه‌تنها به‌عنوان اسناد تاریخی مهم به‌شمار می‌روند، بلکه نمایانگر تحولات اجتماعی، فرهنگی و دینی ایران در دوره قاجار نیز هستند.
در سنت سفرنامه‌نویسی‌، زنان معمولاً جایگاهی نداشتند،‌ از همین دوره قاجار بود که زنان سفرنامه‌نویس ظهور کردند و معمولاً سفرنامه‌هایی از حج را به‌رشته تحریر درآورده‌اند‌، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که از 290 سفرنامه حج نگاشته‌شده در ادبیات فارسی 36 سفرنامه متعلق به زنان است.
یکی از سفرنامه‌های جالب توجه زنان دوره قاجار "سفرنامه عالیه خانم شیرازی" است که با عنوان «چادر کردیم،‌ رفتیم تماشا» از سوی انتشارات اطراف منتشر شده است.
کتاب "چادر کردیم رفتیم تماشا"، اولین کتاب از مجموعۀ سفرنامه‌های قدیمی زنان، همزمان با حکومت ناصرالدین‌شاه نگاشته شده است. در بخش اول عالیه خانم شیرازی در مورد شروع سفرش از کرمان، رفتن به بمبئی و سختی‌ها و ماجراهای سفر حج و عتبات می‌نویسد. در بخش دوم با پایان سفر حج و رسیدن به تهران، او مدتی طولانی در دربار ناصری می‌ماند.
عالیه خانم شیرازی در زمان ناصرالدین شاه تصمیم می‌گیرد به بمبئی و از آن‌جا به سفر حج برود. او که اساساً زنی شجاع، مستقل و جسور بود بدون همراهی شوهر و فرزندانش به این سفر سخت و طولانی قدم می‌گذارد.
عالیه در این سفرنامه نشان می‌دهد تا چه‌حد سرسخت است و برای به دست آوردن آنچه می‌خواسته با مردان جنگیده، وارد مذاکره شده و گاهی هم راهش را جدا کرده است.
او با بزرگان و افراد سرشناس آشنایی داشته و در سفرش با آن‌ها دیدار کرده است. در سامرا به خانۀ میرزای شیرازی رفته و در تهران مهمان ناصرالدین‌شاه شده است، نقطۀ اوج نوشته‌های او مربوط به دوران حضورش در تهران و دربار ناصری است؛ او که به‌عنوان یک غریبه به دربار رفته است، تصویری بی‌پروا و دست‌اول از آن‌جا ارائه می‌کند، تصویری که تا حدی با روایت‌های پیشین متفاوت است و همین هم باعث متمایز متن او می‌شود.
"چادر کردیم رفتیم تماشا" از نظر قدمت، اولین سفرنامه دوره قاجار (ناصری) است، نسخه خطی آن در کتاب‌خانه‌ مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود که به مجموعه امام جمعه کرمان تعلق دارد و توسط نوه‌شان به دانشگاه اهدا شد.
کتاب دارای متن روان و ساده‌ای نیست. در انتهای کتاب فهرستی از کلمات دشواری که امروزه رایج نیستند ارائه شده است، بنابراین در حین خواندن بارها باید به انتهای کتاب مراجعه کرد، البته معنی بعضی کلمات از قلم افتاده است مثل «درمان یک من نیم قران.» که من نه در فهرست انتها یافتم و نه در فضای اینترنت، ویراستار هم سعی کرده است به متن سفرنامه وفادار باشد.
سفرنامه دارای هشت فصل جداگانه است که هر فصل مربوط به یک جغرافیاست، مثلاً فصل سوم از بمبئی تا مکه و فصل چهارم از رسیدن به مکه و مدینه را روایت می‌کند.
عالیه خانم شیرازی سفرنامه‌اش را این‌گونه آغاز می‌کند: «روز شنبه بیست‌وپنج شهر رمضان‌المبارک سنه 1309 در منزل فعلی مکان دولاب سه ساعت به غروب مانده سوار شدیم، با چشم گریان و دل بریان و دوری احباب و مفارقت اقوام آمدیم رُق‌آباد، دوستان مشایعت آمدند، در آن‌جا وداع کرده، برگشتند، شب را سرکار خانم تب کردند به‌شدت.»
و این‌چنین روزنگاری‌های خود را به پایان می‌برد: «امروز که دوشنبه دهم است صبح از خواب برخاسته، گفتند کربلایی اسماعیل آمده، خیلی خوشحال شدم ولی به‌واسطه نیامدن بچه‌ها خیلی خیلی پریشانم که اگر باکی نداشتند چرا همراه کربلایی اسماعیل نیامدند، رفتم کربلایی را، تعلیقه سرکار آقا را زیارت کردم، چشمم روشن شد ولی خدا می‌داند و دل من، هرچه قسم می‌خورند بچه‌ها باکی ندارند من باور نمی‌کنم، مثل بید می‌‌لرزم، تا خودم چشمم به صورت همه نیفتد، باور نمی‌کنم که هست و که نیست، به‌امید خدا، هر چه خداوند خواسته می‌شود.»
مرحوم باستانی پاریزی درباره این سفرنامه نوشته است: «این سفرنامه تماماً معنوی است و براساس سفرنامه بانویی است که صدوچند سال پیش از کرمان به حج مشرف شده. گمان کنم سفری دلپذیر باشد برای آن‌ها که امروز ظرف دو سه ساعت خود را به خانه خدا می‌رسانند و حاجی سه‌ساعته می‌شوند.»