بزرگنمايي:

پیام خوزستان- خلیج فارس؛ به عنوان آبراه بلند و نسبتا کم عمق بین دو فلات ایران و عربستان و زیستگاه انواع آبزیان، در امتداد دریای عمان و در میان ایران و شبه‌جزیره عربستان قرار دارد و طرح، در نقشه خاورمیانه چشم نوازی می‌کند. این حوضه آبریز با مساحت 237 هزار و 473 کیلومتر مربع پس از خلیج مکزیک و خلیج هادسون سومین خلیج بزرگ جهان به‌شمار می‌رود.

زمین‌شناسان معتقدند حدود 500 هزار سال پیش، صورت نخستین خلیج فارس در کنار دشت‌های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان، بر اثر تغییر در ساختار درونی و بیرونی زمین، شکل ثابت کنونی خود را یافته است.

خلیج فارس در آغاز، بسیار پهناور بوده، به‌طوری‌ که تا اواخر دوره سوم زمین‌شناسی بیشتر جلگه‌های برازجان، بهبهان و خوزستان ایران تا کوه‌های زاگرس در زیر آب بوده‌اند. آخرین تغییرات خلیج فارس مربوط به دوران آخرین عصر یخبندان (حدود 70 تا 11 هزار سال پیش) است که آب‌وهوای زمین، سردتر بوده و یخسارهای قطبی و یخچال‌های کوهستانی، گسترش یافته‌اند و در نتیجه، به‌دلیل جذب آب اقیانوس‌ها به یخسارهای قطبی و گسترش آنها، آب اقیانوس‌ها و دریاها طی این دوران، پایین رفته‌است.

در این دوران جایی که امروزه با نام خلیج فارس می‌شناسیم، وجود نداشته و به ‌صورت گودالی بسیار بزرگ بوده که رودخانه پهناور اروندرود به آن می‌ریخته و در عمیق‌ترین بخش‌های آن، دریاچه‌ها و برکه‌هایی وجود داشته‌اند، ولی پس از پایان آخرین عصر یخبندان در حدود 11 هزار سال پیش و ذوب‌شدن یخ‌های قطبی و بالا آمدن آب اقیانوس‌ها و دریاهای آزاد، سطح دریای عمان نیز بالا آمده و از طریق تنگه هرمز، آب به درون گودال بسیار بزرگی که امروزه با نام خلیج فارس می‌شناسیم، جاری شده و به‌ تدریج، به شکل امروزی درآمده است.

مهمترین عامل اهمیت خلیج فارس وجود معادن سرشار نفت و گاز در کف بستر و سواحل آن است، به‌ همین دلیل این حوضه، لقب "مخزن نفت جهان" را گرفته است.

خلیج فارس به غیر آنکه مامنی برای آبزیانی چون ماهیان، کوسه‌ها، دلفین‌ها و لاک پشت‌ها است، جنگل‌های حرا را در آب شور خود جای داده که طی جزر و مد آب، شب‌ها زیر آب هستند و روزها سر از آب بیرون می‌آورند. ریشه درختان حرا، آب شور را، شیرین کرده و به درخت می‌دهد.

یادآوری چالش خلیج فارس در روز ملی‌اش

نتیجه گشاده دستی خلیج فارس موجب روند افزایش آلودگی محیط زیستی آن شده؛ چرا که 60 درصد از ذخایر نفت جهان در خلیج فارس است و ما با احداث سکوهای نفتی و مجتمع‌ها و پالایشگاه‌ها در اطراف آن زمینه ورود نفت، مواد شیمیایی و پساب‌ها به داخل آب را برای آن فراهم کرده‌ایم.

عبور سالانه بیش از 10 هزار شناور از خلیج فارس و دریای عمان که 75 درصد آنها به حمل و نقل نفت خام و محصولات نفتی مربوط است و در پی آن تخلیه مواد زائد مختلف مانند آب شست‌وشوی موتور، فاضلاب، آب توازن کشتی، بر گسترده دامنه آلودگی‌های خلیج فارس افزوده است.

ردپای کربن آسیب دیگری است که به محیط‌های آبی وارد کرده است، به گونه‌ای که هر چه آب، مقدار بیشتری کربن جذب کند، بیشتر اسیدی می‌شود و نتایج یک مطالعه 8 ساله نشان می‌دهد که تغییرات pH محیط آبی منجر به تحولات پیچیده‌ای در شبکه غذایی می‌شود و باعث آسیب به آبزیانی که اسکلت بیرونی از جنس کربناته است مانند ستاره دریایی، صدف و پروانه دریایی می‌شود و ناپایداری پوسته این موجودات را در پی دارد.

اصغر بهلولی، عضو هیئت علمی مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، اسیدی شدن این دو حوضه آبریز را از دیگر چالش‌های محیط زیستی این منطقه عنوان می‌کند و یادآور می‌شود که در اثر افزایش گازهای گلخانه‌ای اسیدی شدن آب‌ها در کل زمین در حال رخ دادن است. تحقیقاتی هست که نشان می‌دهد هر 10 سال pH دریاها حدود 0.3 درصد کاهش پیدا می‌کند. متأسفانه این نرخ در خلیج فارس بالاتر از معمول و در حدود 0.7 درصد در 10 سال گزارش شده است، یعنی دو برابر نرخ متوسط اسیدی شدن در مناطق دیگر دنیا. یکی از مهم‌ترین اثرات اسیدی شدن، انهدام زیستگاه‌های مرجانی و سخت‌پوستان و صدف‌های دریایی است که پوسته‌ای از جنس کربنات کلسیم دارند.

کم اکسیژنی از دیگر مخاطراتی است که خلیج فارس با آن مواجه است؛ کارشناسان معتقدند گرم شدن کره زمین و افزایش ورود فاضلاب‌ها و کودهای شیمیایی حاوی فسفر و نیتروژن معدنی از عوامل اصلی تشدید پدیده کاهش اکسیژن در محیط های دریایی است، این عوامل باعث شده تا حجم و مساحت قابل توجهی از محیط های دریایی جهان به مناطق مرده (dead zone) تبدیل شوند.

بر اساس مطالعات انجام شده ستون آب در دریای عمان از دهانه تنگه هرمز تا آب‌های عمیق روبروی چابهار در اعماق بیش از 50 متر با کمبود شدید اکسیژن مواجه است، اگر غلظت اکسیژن محلول در آب به مقادیر کمتر از 2 میلی گرم بر لیتر (حدود 60 میکرومول بر کیلوگرم) کاهش یابد، شرایط فقر اکسیژن به وجود می‌آید، این پدیده به طور طبیعی در اعماق 200 تا 1000 متری برخی مناطق اقیانوسی و نیز محیط های ساحلی آلوده به فاضلاب و کودهای کشاورزی در اثر تجزیه باکتریایی مواد آلی و بقایای اجساد موجودات زنده و مصرف اکسیژن ایجاد می‌شود.

بهلولی، عضو هیئت علمی مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، معتقد است در سال‌‎های اخیر افزایش دمای آب در خلیج فارس در کنار تنش‌های ناشی از فعالیت‌های توسعه‌‎ای ناپایدار در پهنه مهم آبی، چه در سمت ساحل شمالی و به خصوص از جانب همسایگان جنوبی که پایبندی کمتری به مبانی حفاظت زیست محیطی داشته‌اند، باعث خسارات قابل توجهی به مرجان‌های خلیج فارس شده است.

امروز 10 اردیبهشت، روز ملی خلیج فارس است و باید از هم اکنون به فکر علاج بخشی این حوضه آبریز باشیم تا بتوانیم ساکنان این حوضه آبریز را از مخاطرات آتی حفظ کنیم.